زود باوری

بخشی از روستای های  ایران  به صورت یک قلعه بنا شده اند. در درون روستا مالک(خان)، رعیت و خوش نشین ها سکنا داشتند. شیوه ساخت و ساز درون قلعه، جایگاه ساکنان آن را برای هر بیننده ایی بیان می کرد.

در فصل های معتدل سال ساکنان قلعه شب را برای استراحت در بالای بام سپری می کردند. خان ها بیشتر در محوطه وسط قلعه روی یک تخت استراحت و از خواب خود لذت می بردند. “در یکی از این قلعه ها خانی با روش و منش های ویژه، امور روستا را اداره می کرد.

از جمله عادت های صبحگاهی اش، بیان خبرهای تلخ و شیرین شب هنگام در بیرون از قلعه به ویژه روستاهای اطراف به مردم روستا بود. به همین روش اهالی قلعه همه روزه سپیده دم (گرگ و میش) منتظر شنیدن خبرهای اطراف و اکناف بودند.

خان در حال درازکش و لحاف بر بناگوش، رخ دادهای شب هنگام دیگر روستاهای دور و نزدیک قلعه را به آگاهی اهالی که در بستر خود لمیده و منتظر اذن بیدار باش بودند، می رساند. اهالی از آگاهی خان به دلیل محصور بودنش در دیوارهای بلند قلعه و  شب را به صبح رسانیدن در آن، انگشت به دهان بودند.

رعیت نه تنها به درستی خبرها شک  نداشتند، بلکه از هوش، ذکاوت و اشراف خان به کارها، شگفت زده بودند. اهالی ده به اتفاق آنچه را که از زبان خان گفته می شد را به دیگران منتقل می کردند.

در زنجیره انتقال خبرها، چنان  تغییرهایی پدید می آمد، که خود خان از خبر داغ رخداد آن واقعه شگفت زده می شد، چنان که گاهی برای کاهش پی آمدهای خبرهای گفته شده در محدوده کارهای ده، همگان را به تدبیر دعوت می کرد.” امروز با وجود تنوع ابزار و روش های آگاهی بخش و فراگیری آن و با همه گستردگی و نفوذ فن آوری ارتباطات و داده ها و حساسیت گیرندگان خبرها، بیشتر مردم مانند ساکنان ده ما، نه تنها به سادگی خبرهای ساخته شده را می پذیرند، بلکه عملا عامل گسترش آن بدون کمترین تردید در صحت محتوا، می شوند. با این تفاوت که:

امروز جامعه با فزونی رسانه های گوناگون روبرو است. رسانه هایی که با رویکرد سیاسی، فرهنگی و اقتصادی متنوع و  با به کارگیری روش های مختلف، شبانه روز با حجم سنگین تولید محتواهای خبری و داده های  “ریز و درشت” و “درست و نادرست”، افراد جامعه هدف را مورد اصابت قرار می دهند،

به همین رو، فضای ابهام، تردید و عدم اطمینان در “جامعه هدف” گسترش می یابد. با وجود ابهام، نه تنها برای دریافت کنندگان داده ها و خبر، تشخیص درست از نادرست مشکل است، بلکه حجم، شدت و پیوستگی بمب باران خبر و داده ها، مجال تفکر را از دریافت کنندگان می گیرد، چنان که شنونده نه تنها توانایی تجزیه و تحلیل را از دست می دهد، بلکه بیشر محتواهای دریافتی را بدون کم و کاست پخش می کند.

در این میان،  فن آوری های نوین با ظهور هزاران شبکه بهم تنیده، مزید بر علت شده است، در این شبکه ها هزاران نفر به عنوان سربازان گمنام برسبیل تفنن یا سازمان یافته با صرف زمان و پول هنگفت،  روزانه محتواهای بسیاری را همراه با تحریف حقیقت یا جعل بنیادین (عمیق) آوار گونه بر سر اعضای جامعه فرو می ریزند. چرا رسانه ها برای سلطه (هژمونی) فرهنگی، گسترش حوزه نفوذ و تامین هدف های پیدا و پنهان قدرت هایی تلاش می کنند که بیشتر بنیان گذار یا تامین کننده هزینه آنان هستند؟

بدون تردید همه بنگاه های خبر پراکنی دارای هدف های ویژه برای تامین نظر بنیان گذاران یا تامین کنندگان سیاست ورز خود هستند. بر خلاف تصور موجود، رسانه ها کمتراستقلال ذاتی یا حرفه ای دارند. از سویی هزینه استقلال طلبی در این بخش بسیار بالا است. بنابراین خبرنگار مستقل، تلاشگر و خوش ذوق اندک اند.

باید به یاد داشته باشیم که اشخاص حقیقی و حقوقی، رسمی و غیر رسمی فعال در این بخش، با تولید محتواهای گوناگون “آغشته به جعل”، می توانند در بستر “زود باوری”  مهلک ترین سم ها را به بدنه یک جامعه تزریق کنند، چنان که با کمترین هزینه به هدف های پیدا و پنهان خود برسند. یکی از این هدف ها، کاهش “اعتماد عمومی” در ابعاد مختلف آن در جامعه هدف است.

وجود اعتماد (باور) در بخش های گوناگون (خانواده، سازمان، حاکمیت، …..) یک سرمایه اجتماعی بی جایگزین است. کاهش آن به پیوندهای سودمند بین عضوهای جامعه آسیب جدی می زند. به همین رو، هزینه زندگی اجتماعی افزایش می یابد، پس برای جلوگیری از فروپاشی تفکر، گفتار و رفتار جامعه ساز مبتنی بر یگانگی، “چه باید” کرد؟

شوربختانه باید گفت منافع فردی وگروهی یکی از موانع جدی گزارش بخشی از واقعیت و یا بزرگ نمایی بخشی دیگری از آن در راستای فروپاشی سرمایه های اجتماعی است. متاسفانه مستقل ترین، صادق ترین و حرفه ایی ترین خبرنگاران برای جذابیت بیشتر “خبر” نه تنها اعمال نظر، بلکه دستکاری را نیز روا می دارند. به عبارتی برای جذب مخاطب، خبر را به تناسب ذائقه خوانندگان “بزک” می کنند. این دخل و تصرف عملا افکار عمومی را از مسیر درک درست آنچه رخ داده است، دور می کند.

از سویی بییشتر خبرنگاران تسلیم بنگاه های خبرپراکنی می شوند که  با هدف های پیدا و پنهان خود  ماجراها می آفرینند. در این بازار آشفته تنها روش ایمنی بخشی به افراد جامعه، افزایش توان تحلیل داده ها، تشخیص و گرفتن تصمیم اگاهانه توسط مخاطب است. به همین رو، در ادامه به مهم ترین روش های سودمند اشاره می شود:

۱- برای برخورداری شفاف، راهگشا و بهنگام از مطبوعات (مجازی وغیر مجازی) باید:

• • از هرگونه پیش داوری خودداری کنید. خود را از همه قید و بندهای محدود کننده آزاد نمایید. ذهن غبار آلود را از خود دور کنید.
  • باورها و ارزش های خود را به دقت و آگاهانه تعیین کنید. باورها و ارزش ها در تعیین مسیر حرکت شما برای دستیابی به هدف ها، نقش بنیادین دارند. پس با عوامل تضعیف کننده باورها و ارزش های خود همراه نشوید.
  • با جعل (مثبت و منفی)، روش ها و ابعاد آن آشنا شوید. آنگاه با شنیدن و دیدن خبرهای گوناگون و نا متعارف، تعادل خود را تا کشف حقیقت نگه خواهید داشت.
  • بی تردید در آینده نزدیک “جعل عمیق” یکی از مشکلات پیش روی عموم مردم و محاکم قضایی در کشف حقیقت است، مراقب باشید تا در دام آن گرفتار نشوید.
  • از قضاوت زود هنگام، پیش از روشن شدن همه ابعاد یک رخ داد بطور جدی و آگانه خودداری کنید. گاهی رفع آثار یک سخن نا درست درباره یک رخ داد بسیار پر هزینه تر از خود رخ داد است.
  • در قضاوت هرگز تحت تاثیر دنیای سیاست نباشید. در غیر این صورت گفتار و رفتار شما تابعی از امیال دیگران و یا دنیای سیاسی شما خواهد بود.
  • اظهار نظر خود را محدود به “اطلاعات موثق” خود کنید تا مجبور به اصلاح و عذرخواهی نشوید. همیشه کمتر از دانش خود وارد میدان شوید.
  • عادت “گفتن به وقت سخن” و “خاموشی به وقت سکوت” یک نعمت و متعلق به شیفتگان حقیقت است. از نهادینه کردن آن در خود غفلت نکنید.

آرامش در دنیای ارتباطات بستری مناسب برای تبادل اطلاعات و گفتگوهای سازنده می باشد. کسب آرامش مهارت های خاص را می طلبد. مطالب مورد اشاره نیز در همین راستا بیان شده است.

۲- اگر نقد یا محتوای دریافتی دربردارنده شرط های زیر بود، مطالعه و بررسی آن را جدی بگیرید:

۲-۱- انگیزه انتقاد کننده منافع فردی و گروهی نباشد.

۲-۲- محتوای نقد اعتماد ساز و طرف مقابل را جذب کند.

۲-۳- گفتار به دور از ستیزه گرایی و دلنشین باشد

۲-۴- روش نقد غیر مستقیم (اصطلاحا به در بگو که دیوار بشنود) باشد.

۲-۵- نقد در بردارنده راه حل باشد.

۲-۶- نقد کننده آمادگی پذیرش مسئولیت را داشته باشد.

۲-۷- نقد یا محتوا متکی به اسناد و منابع موثق و قابل دسترس باشد.

۲-۸- نقد کننده بجای پرداختن به عامل، عمل را نقد کند.

۲-۹- برای اثر گذاری بیشتر، نقد در زمان و مکان مناسب بیان شود.

3- در میدان رقابت و فعالیت های مطبوعاتی باید، بدانیم:

• • نقدها، خبرها و اطلاعات منتشره توسط خبرنگاران، نقادان، بنگاه های خبر پراکنی، ……. و …………. با توجه جدی به پیش زمینه “اخلاق حرفه ای” آنان، مورد بررسی و پیگیری قرار گیرد .
  • همیشه به یاد داشته باشید: تطبیق “گفتار با رفتار”، “رک و راست” بودن و “مسئولیت پذیر” بودن شاخص های مناسبی برای ارزیابی صاحبان حرفه خبرنگاری است.
  • گفتار مطبوعاتی تجاوز کنندگان به حقوق عامه در چارچوب میثاق های عمومی را با حساسیت بیشتری بررسی نمایید.
  • هدف های بازیگران میدان سیاست را درک کنید، تا بتوانید علاقه های آنان را در انتشار و عدم انتشار اخبار، آمار و داده ها کشف کنید.
  • اگر نوع و روش گفتمان و رفتار تولید کنندگان محتوا، متاثر از دسترسی و عدم دسترسی ذی نفعان به آنان باشد، باید دقیق تر به هدف های پیدا و پنهان آنان توجه کنید.
  • از طعمه شدن خود در فرآیند تولید و انتشار اخبار، آمار و اطلاعات توسط دیگران پرهیز کنید.
  • زمان، شرایط و چگونگی انتشار یک پیام رسانه ای را درک کنید. تا قادر به کشف کارکردهای مختلف پیام در قالب یک رخ داد باشید.
  • بسیاری از خبرها بر پایه یک واقعیت تهیه و پخش می شود. ولی ناشر از این ظرفیت برای انعکاس نظر خود بهره می گیرد. پخش علاقه ها در پوشش خبر واقعی از متداول ترین ترفندها برای افزایش اعتماد مخاطبان و تغییر تفکر و رفتار آنان است.

4- در پیگیری خبر، آمار و داده ها در فضای مجازی باید:

• شخصیت حقیقی تولید کننده محتوا قابل شناسایی باشد.
• تولید کنندگان محتوا در دسترس و مسئولیت پذیر باشند.
• منابع مورد استناد باید قابل شناسایی و در دسترس باشند.
• حامیان تولید کنندگان محتوا در فضای مجازی قابل شناسایی باشند.
• دلایل حمایت های معنوی و مادی حامیان را بررسی کنید.
• تولیدکنندگان محتوا باید شریک عوارض ناشی از آن باشند

5- مخاطبان رسانه ها به واقعیت های زیر بیشتر توجه کنند:

• • رسانه ها برای جذب مخاطب “تیترسازی” می کنند. چنان که متن خبر با تیتر از هماهنگی کمتری برخوردار است.
  • در پخش خبرهای ساختگی از منابع غیر قابل دسترس(مجهول) مانند: “یک منبع موثق” یا “برخی” استفاده می کنند.
  • مطبوعات تفسیرهای متفاوت و نا شفاف از یک رخ داد ارایه می دهند، این روش برای ایجاد “ابهام”، “سردرگمی”، “کاهش اعتماد” و افزایش “بدبینی و نفرت” به کار گرفته می شود.
  • رسانه ها نه تنها بی طرف نیستند، بلکه در راستای غرض های بنیان گذاران و پشتیبانان خود یک بخش از خبر را پر رنگ و بخش دیگر را کتمان می کنند. گاهی نیز خبر را با درجه ای از “ساختگی” پخش می کنند. برای فرار از این تله، گسترش منابع و گذر زمان بهترین شیوه است.
  • پنهان کاری در رسانه ها آگاهانه در راستای تامین منافع فردی، گروهی و سازمان های پشت پرده دنیای سیاست، اقتصاد، ……. و ……. انجام می پذیرد. از این رو، کشف بخش پنهان ماجرا، راز میزان و ابعاد اثرگذاری یک خبر موثق و داده های درست را اشکار می کند.
  • رسانه ها در پی کسب “سود” ، “قدرت” و گسترش حوضه نفوذ خود هستند. به همین رو، همه رسانه ها در دنیای کار حرفه ای دارای “بایدها و نبایدهایی” در چارچوب ارزش های خود هستند که لزوما دربردارنده منافع عامه یا مخاطب خود نیست.
  • رسانه های همسو به روش های مختلف خبر یک رخ داد را تکرار می کنند. کارکرد تکرار یک خبر، افزایش “باور” مخاطبان است. به همین رو، به هدف های تکرار خبر یک رخ داد توسط رسانه ها توجه و تامل بیشتری داشته باشید.

6- به عنوان یک مخاطب در فضای هیجان انگیز رسانه های مجازی و غیر مجازی “بایدها و نباید های” خود را ترسیم کنید:

• • • از انتقال مطالب دریافتی به دیگران، پیش از اطمینان از درستی کامل محتوای آن خودداری کنید.
    • یکی از مهارت های خوب زندگی کردن انسان ها، افزایش “توان تشخیص” به هنگام رفتارهای نامتعارف و هنجارشکنانه است. این دارایی با تحقیق و تفحض، تجزیه و تحلیل و ارزیابی منصفانه به دست می آید. درغیر این صورت امکان گرفتار شدن در دایره برده داری نوین وجود دارد.
    • تلاش رسانه ها برای ایجاد فرهنگ غالب یا هژمونی صاحبان قدرت را درک کنید. این هژمونی بر مبنای شناخت نیازها و پاسخگویی به آن به شیوه مورد علاقه مخاطبان است. در واقع کاهش استقلال فکری مخاطب هدف نهایی است.
    • هدف های رسانه ها را با نگاه به دیدگاه آنان جستجو کنید. خارج از تلاش آنان برای افزایش باور شما به یک موضوع، برداشت مستقل خود را داشته باشید.
    • یک رابطه مبتنی بر هزینه – فایده در چارچوب چشم انداز دنیای کار و زندگی و روش های دستیابی به آن با رسانه ها برقرار کنید. یعنی یک مصرف کننده هوشمند باشید.
    • از انفعال در برابر رسانه ها پرهیز کنید. خود و دیگران را برای ایجاد تغییر در نظام رسانه ها و پاسخگو شدن آنان در چارچوب “باورها و عقاید” یا میثاق های عمومی تشویق کنید. دست کم یک شهروند متفکر از خود و دیگران بسازید.
    • روش های دسترسی به منابع اطلاعاتی مستقل از رسانه ها را یاد به گیرید. برای افزایش اطمینان خاطر، پیش زمینه های منابع مستقل را نیز با دقت بررسی کنید.
    • همیشه نگاه منتقدانه به خبر و اهداف آن داشته باشید. به همین رو، به خالق خبر، سوابق، گرایش های سیاسی، مستندات مبنایی و میزان امانت داری او توجه خاص داشته باشید.

در پایان یادآور می شود که به تناسب افزایش پیچیدگی فضای رسانه ای، مخاطبان نیز باید آمادگی های لازم را برای درک بهتر شرایط حاکم بر رسانه ها در خود ایجاد نمایند. در تنظیم این یادداشت از تجربه بسیاری از افراد خوش نام و صاحب سبک استفاده شده است. امید است سودمند باشد.

منابع:

• سخنرانی دکتر محمد علی انصاری مفسر قرآن.
• فاطمه سلحشور مقاله سواد رسانه ای.
• امیر حسین قاضی مقاله هدف های رسانه ها.
• مهدی کاظمی لاری مقاله سواد رسانه ای.